حسابداری مانند سایر دانش‌های بشری، مفاهیم، مفروضات و اصول مشخصی دارد. این مفاهیم، مفروضات و اصول تحت عنوان مفاهیم اساسی حسابداری و گزارشگری مالی شناخته میشوند.
مفاهیم حسابداری
حسابداری مانند سایر دانش‌های بشری، مفاهیم، مفروضات و اصول مشخصی دارد. این مفاهیم، مفروضات و اصول تحت عنوان مفاهیم اساسی حسابداری و گزارشگری مالی شناخته میشوند. در مورد طبقه‌بندی مفاهیم اساسی حسابداری اتفاق نظر وجود ندارد؛ اما، طبقه‌بندی زیر بیشتر متداول است:
در ادامه این مقاله، قصد داریم ابتدا مفروضات حسابداری را توضیح دهیم و سپس مابقی مطالب را در مقاله‌های بعدی توضیح دهیم.
مفروضات، اصول و میثاق‌هایی که قواعد انجام عملیات حسابداری را تعیین می‌نماید و همواره باید مورد توجه حسابداران قرار گیرد را مفاهیم اساسی حسابداری مینامند.
معادله حسابداری چیست؟
معادله حسابداری یک اصل اساسی حسابداری و جزو اساسی ترازنامه است. این معادله به شرح زیر است:
دارایی = بدهی + سرمایه
معادله حسابداری به عنوان پایه و اساس سیستم دفترداری در نظر گرفته شده است. معادله حسابداری تضمین می‌کند که ترازنامه "متعادل" باقی بماند و در صورت افزایش در قسمت بدهی، باید یک بخش از دارایی نیز ثبت شود.
الف. مفروضات حسابداری
مفروضات حسابداری منشأ و شالوده اصول حسابداری و مبنای تهیه و تنظیم صورتهای مالی واحدهای اقتصادی را تشکیل میدهند. هر کدام از مفروضات حسابداری میتواند منشأ یک یا چند اصل حسابداری باشد.
مفروضات حسابداری، مبنای تهیه و تنظیم صورتهای مالی و منشأ و شالوده اصول حسابداری هستند. مفروضات حسابدای 5 تا است: فرض تفکیک شخصیت، فرض تداوم فعالیت، فرض دوره مالی، فرض یا مبنای تعهدی و فرض واحد پول (واحد اندازه‌گیری)
1. فرض تفکیک شخصیت
بر اساس فرض تفکیک شخصیت، برای هر مؤسسه شخصیتی مستقل از مالک (مالکان) آن و همچنین مستقل از سایر مؤسسات موجود در جامعه در نظر گرفته میشود. فعالیتهای مالی به اعتبار شخصیت حسابداری تجزیه و تحلیل و ثبت شده و صورتهای مالی به منظور انعکاس وضعیت مالی و نتایج عملیات شخصیت مزبور تهیه و ارائه میگردند.
بهطور مثال اگر آقای یگانه دارای یک فروشگاه مواد غذایی و یک تعمیرگاه خودرو باشد، برای هر یک از واحدهای تجاری متعلق به آقای یگانه باید شخصیت حسابداری مستقلی در نظر گرفته شود و رویدادهای مالی مربوط به هر کدام از آنها از دید همان شخصیت حسابداری تجزیه و تحلیل شود و در اسناد و مدارک همان شخصیت حسابداری ثبت و ضبط گردد. بدیهی است چنانچه آقای یگانه دارای یک باب منزل و یک دستگاه خودروی شخصی باشد این اموال در دفاتر هیچ‌کدام از شخصیتهای حسابداری فوق (فروشگاه یا تعمیرگاه) ثبت نخواهد شد. یعنی در دفاتر فروشگاه، فقط اموال مربوط به فروشگاه و در دفاتر تعمیرگاه، فقط اموال مربوط به تعمیرگاه ثبت میگردد.
براساس فرض تفکیک شخصیت، برای هر مؤسسه شخصیتی مستقل از مالک (مالکان) آن و همچنین مستقل از سایر مؤسسات موجود در جامعه در نظر گرفته میشود و فعالیتهای مالی از نقطه نظر شخصیت حسابداری تجزیه و تحلیل، ثبت و گزارش میگردند.
2. فرض تداوم فعالیت
فرض تداوم فعالیت به‌این معنی است که عملیات مؤسسه در آینده قابل پیش بینی تداوم خواهد یافت و قصد انحلال یا توقف فعالیت آن وجود ندارد. این فرض بدان معنی نیست که مؤسسه دارای عمر نامحدود است، بلکه حاکی از آن است که مؤسسه برای یک دوره زمانی کافی برای اجرای عملیات، انجام قراردادها و ایفای تعهدات خود، دوام و بقا خواهد داشت. بر اساس این فرض است که مبالغ پرداختی در یک دوره مالی کلا به حساب هزینه منظور نمیشود، بلکه بخشی از این پرداختها تحت عناوین مختلف دارایی به سالهای بعد منتقل میگردد. به‌علاوه، طبقه‌بندی داراییها و بدهیها به جاری و بلند مدت (غیرجاری) بر این فرض مبتنی است.
اگر فرض تداوم فعالیت حاکم نباشد، تمایز بین اقلام جاری و بلند مدت (غیر جاری) اهمیت خود را از دست میدهد. ثبت داراییها به بهای تمام شده نیز براساس فرض تداوم فعالیت صورت میپذیرد. اگر مؤسسه درحال تصفیه یا فروش باشد، فرض تداوم فعالیت و اصل بهای تمام شده برای تهیه صورتهای مالی مصداق ندارد و اقالم صوررتهای مالی به ارزشهای جاری (بازار) در صورتهای مالی منعکس میشوند.
فرض تداوم فعالیت به این معنی است که عملیات مؤسسه در آینده قابل پیش بینی تداوم خواهد یافت و قصد انحلال یا توقف فعالیت آن وجود ندارد.
3. فرض دوره مالی
نتایج واقعی عملیات مؤسسه را فقط میتوان در پایان اجرای عملیات آن و پس از وصول مطالبات، فروش داراییها و اجرای تعهدات و پرداخت بدهیها، بهطور دقیق و قطعی تعیین کرد. اما استفاده کنندگان از اطلاعات مالی نمی‌توانند برای دریافت اطلاعات تا آن زمان صبر کنند. بنابراین عمر طولانی یک مؤسسه به دوره‌های زمانی مساوی کوتاه‌تر، معمولا یکساله، تقسیم میشود و برای هر دوره گزارشهای مالی جداگانه‌ای ارائه میگردد. به این دوره‌های زمانی اصطلاحا "دوره مالی" یا "دوره حسابداری" میگویند. هر دوره مالی را که برابر یک سال کامل باشد "سال مالی" میگویند. انطباق سال مالی با سال تقویمی اجباری و الزامی نیست. مثلا در ایران الزامی نیست که سال مالی از اول فروردین ماه شروع و به پایان اسفند ماه ختم شود. بهتر است سال مالی به نحوی انتخاب شود که پایان آن مصادف با دوران پایین‌ترین سطح فعالیت مؤسسه طی سال باشد. زیرا در این صورت قسمت حسابداری فرصت مناسبی را برای تکمیل عملیات حسابداری لازم در پایان سال مالی پیدا می‌کند.
براساس فرض دوره مالی، عمر طولانی یک مؤسسه به دوره‌های زمانی مساوی کوتاه‌تر که معمولا یک ساله هستند تقسیم میشود و برای هر دوره گزارشهای مالی جداگانه‌ای ارائه میگردد.
4. فرض یا مبنای تعهدی
فرض تعهدی یکی از زیربنایی‌ترین و مهمترین مفروضات حسابداری است. توسعه و گسترش حسابداری تا حد زیادی مدیون این فرض است. بر اساس فرض تعهدی درآمدها به محض تحقق و هزینه‌ها به محض تحمیل، بدون توجه به زمان دریافت یا پرداخت وجه نقد مربوطه، شناسائی و ثبت میشوند. اغلب در متون حسابداری بجای عبارت "فرض تعهدی" از عبارت "مبنای تعهدی" استفاده میشود. مبنای تعهدی در مقابل مبنای نقدی قرار دارد. در مبنای نقدی هر دریافت وجهی توسط شرکت که از ناحیه صاحبان شرکت یا وام دهندگان نباشد به عنوان درآمد و هر پرداخت وجهی توسط شرکت که به اشخاصی غیر از صاحبان شرکت یا وام دهندگان صورت پذیرد به عنوان هزینه تلقی میشود.
براساس فرض تعهدی درآمدها به محض تحقق و هزینه‌ها به محض تحمیل، بدون توجه به زمان دریافت یا پرداخت وجه نقد مربوطه، شناسایی و ثبت میشوند.
5. فرض واحد پول (واحد اندازه‌گیری)
فرض واحد پول به این معنی است که آثار و نتایج کلیه معاملات و عملیات مالی مؤسسه باید بر حسب پول، اندازه‌گیری و گزارش شود. از آنجاکه پول وسیله مبادله و مقیاس مشترک اندازه‌گیری ارزش در کلیه مبادلات اقتصادی است، در حسابداری نیز معاملات و عملیات مالی و رویدادهای دارای اثر مالی بر حسب واحد پول به عنوان مقیاس مشترک، اندازه‌گیری و گزارش میشود.
البته اموال مختلف را با مقیاسهای متفاوتی از جمله زمین را با متر مربع، سیمان را با کیلو و بنزین را با لیتر میتوان اندازه‌گیری نمود. اما اگر ترازنامه‌ای تهیه کنیم که در آن هر کدام از اموال فوق با مقیاسهای مذکور ارائه شده باشند آیا این ترازنامه قابل استفاده است؟ مثلا آیا در این وضعیت میتوان گفت وضع مالی مؤسسه "الف" بهتر است یا وضع مالی مؤسسه "ب"؟ به دلیل همین محدودیتهاست که در حسابداری، واحد پول "مثلا ریال" به عنوان مقیاسی که بین همه معاملات و عملیات مالی مشترک است، مبنای ثبت قرار میگیرد.
فرض واحد پول به این معنی است که آثار و نتایج کلیه معاملات و عملیات مالی مؤسسه باید بر حسب پول، اندازه‌گیری و گزارش شود.
